محفل ادبی صدر ضیا و انقلاب فکری در بخارا

شریف جان مخدوم صدر ضیا شاعر، نثرنویس و مورخ برجستۀ تاجیک است که منزل او سال ها محفل شعرشناسان بوده است. در این محفل شاعران و شعرشناسان شعر می خواندند و اشعار یکدیگر را نقد می کردند و نوشته های نویسندگان زمان را ازنظر می گذراندند. محفل ادبی صدر ضیا از مسئله های اجتماعی زمان دور نبود و داغ ترین مسائل را مورد بررسی قرار می داد. یکی از معارف پرورانی که عقایدش در محفل ادبی صدر ضیا اعتبار فراوان داشت، احمد مخدوم دانش است؛ از این رو در این محفل مسئله های ادبیات زمان و شعر و شاعری از دیدگاه معارف پروری احمد دانش بررسی می شد. محفل ادبی صدرضیا از طریق بررسی شعر شاعران کلاسیک و نیز شعر شاعران حاضر در این محفل به «مکتب ادبیات دوره» تبدیل شده بود. از احتمال دور نیست که در این مکتب رویه های تازۀ شعر تاجیکی، آنچه که صدر ضیا «شعر نو» نامیده است، نیز مطرح شده باشد. این محفل نه تنها «مکتب ادبیات آن دوره» بوده، بلکه یکی از مراکز رشد حق گویی نیز به شمار می آمده است. این حق گویی درواقع نوع ویژۀ آزاداندیشی و مقاومت اجتماعی و سیاسی بوده که محفل صدر ضیا در تقویت و گسترش آن نقش برجسته داشته است. بنابراین می توان گفت محفل صدر ضیا ماهیتاً با محفل احمد دانش یکی بوده است. رسالت تاریخی محفل ادبی صدر ضیا این بوده است که جسارت حق گویی، معارف پروری و پرخاش اجتماعی را که احمد دانش به میدان آورد، استوار کند و زمینۀ لازم را برای نفوذ معارف پروری در جامعه آماده نماید. نگارنده در پایان این بحث به این نتیجه رسیده است که صدر ضیا یکی از تلاشگران جسور ضدعلمای مرتجع، ضدعدالت و بی عدالتی بوده و فعالیت های او به همراه گروه مخالفان در تحول انقلاب فکری بخارا نقشی مهم داشته است.